ازجمله- «جمهوریت» یکی از مهم‌ترین مفاهیم فرهنگ سیاسی ترکیه و اصل تغییر ناپذیر قانون اساسی این کشور است. جمهوریت در ۲۹ اکتبر در مجلس ملی کبیر ترکیه تصویب شد و تا امروز هر ساله جشن گرفته می‌شود. اما تصویب و اعلام آن نه با جشن و سرور بلکه از سر یک ضرورت و در وضعیت بحران سیاسی به وجود آمده بود.
پس از پایان جنگ جهانی اول که منجر به فروپاشی امپراتوری عثمانی شده بود، ارتش یونان پا به خاک غرب ترکیه کنونی گذاشت. در نتیجه این، جنبش مقاومتی در آناتولی پدید آمد که می خواست ارتش یونان را از خاک این کشور بیرون کند. رهبر این مقاومت افسر جوانی به نام مصطفی کمال بود که با دوستان خود آنکارا را محل استقرار خود قرار داده بودند.
در واقع حکومتی که در آنکارا در حال شکل گیری بود آشکارا اعلام کرده بود که اراده مردم برای اداره حاکمیت را لحاظ خواهد کرد. در واقع مصطفی کمال و همراهانش بر اساس ماده ۳ اعلامیه‌ای که در ۲۳ ژوئیه ۱۹۱۹ پس از کنگره ارزروم منتشر کردند به دنبال «فعال ساختن نیروهای ملی و مسلط کردن اراده ملی» بودند.
بر این اساس بود که به خصوص پس از اشغال استانبول و انحلال پارلمان، در آنکارا به تاریخ ۲۳ آوریل ۱۹۲۰ مجلسی با نام «مجلس ملی کبیر ترکیه» تشکیل شد. این مجلس تلاش کرد که به سرعت قانون اساسی‌ای برای کشور فراهم آورد که نام آن را «تشکیلات قانون اساسی» گذاشتند. بر اساس این قانون اعلام شد که حاکمیت متعلق به ملت «ترک» است. این مجلس در واکنش به حکومت پادشاهی در استانبول، با تصمیم خود در ۱ نوامبر ۱۹۲۲، سلطنت را لغو کرد.
الغی سلطنت بخشی از پروژه‌ای بود که پیشتر در ذهن برخی ها در ترکیه مانند مصطفی کمال شکل گرفته بود. چرا که امکان پایداری این سلطنت و ادامه آن در شکل مدن با وجود نیروهای خارجی وجود نداشت. در واقع مصطفی کمال پیش از این در باب شکل حکومت هم تصمیم خود را گرفته بود. ماظهار موفیت این تصمیم مصطفی کمال را در نامه ای که به محمود اسات می نویسد خبر می دهد. در آنجا وی می گوید که «وقتی زمانش فرا برسد، شکل حکومت جمهوریت خواهد بود».
اعلان جمهوریت
شرایط تغییر حکومت خیلی زود محیی می‌شود. تقریباً از اوایل سال ۱۹۲۳ در آنکارا معلوم می‌شود که دولت جدید التاسیس با لغو سلطنت و معلوم نبودن شکل حکومت دیگر نمی‌تواند به کارهای روزانه کشوری رسیدگی کند. در این دوره، با همه تلاش‌های گروه‌های مختلف سیاسی، کابینه دولت تشکیل نمی‌شد.
در این شرایط بود که رئیس مجلس، مصطفی کمال، همه سران کشوری را در شامگاه ۲۵ اکتبر ۱۹۲۳ به کاخ چانکایا فراخواند. در این جلسه مقرر شد که هیات امنا و همه اعضای مجلس استعفا داده و اعضای جدیدی برای مجلس انتخاب شوند. بدین ترتیب یک بحران دولتی ایجاد شد که کشور را به سمت اعلام رژیم جمهوری سوق داد.
پس از قرائت استعفای کمیته نمایندگان در ۲۷ اکتبر ۱۹۲۳ در مجلس، کار برای تشکیل هیئت جدید آغاز شد. اما تلاش اپوزیسیون هم برای تشکیل دولت جدید در همان روز شکست خورد. مصطفی کمال پاشا برای برون رفت از این بحران تنها یک راه داشت. او این راه جدید را در یک مهمانی شام که در ۲۸ اکتبر در کاخ چانکایا ترتیب داده بود به سران کشوری و لشکری اعلام کرد. او گفت: «فردا جمهوریت اعلام می کنیم». پس از صرف شام، مصطفی کمال پاشا و عصمت پاشا با هم پیش نویس قانون را تهیه کردند.
در واقع جمهوریت ترکیه نه با زرق و برق و مراسمی ویژه بلکه در میانه بحران سیاسی و شاید هم با عجله اعلام شد.
اما از سال بعد یعنی ۱۹۲۴ این ضرورت سیاسی بدل به مراسمی شد که در کل ترکیه جشن گرفته می‌شود. در سال ۱۹۳۳ آتاتورک روز اعلام جمهوریت را مهم‌ترین عید ترکیه بر می‌شمارد. این اهمیت تاکنون ادامه داشته و روز ۲۹ اکتبر به عنوان روز جمهوریت در این کشور جشن گرفته می‌شود.
