ازجمله – مثل هر روز دیگری، در ۱۵ تموز/جولای سال ۲۰۱۶ خبرهای مختلفی در سامانه نیروهای مسلح ارتش ترکیه مخابره میشد؛ اما در ساعت ۱۵:۲۲ خبر عجیبی در سامانه این تشکیلات پخش شد. این خبر در واقع دستورالعملی ۲۰ مادهای برای انجام حکومت نظامی بود که با عنوان «عملیات رعد» مشخص شده بود. این پیام میگفت که دولت در ساعت ۳ بامداد تغییر کرده و از ساعت ۶ صبح ۱۶ جولای در سراسر ترکیه «حکومت نظامی» برقرار خواهد شد.
این خبر به سرعت به ستاد مشترک ارتش و سازمان اطلاعات ترکیه مخابره شد. بر این اساس در سازمان اطلاعات جلسهای برگزار شد. در این جلسه تصمیم گرفته شد که سه دستور رمزگذاری شده اضطراری به نیروها در واحدهای مختلف منتقل شود تا از هر گونه عملیات احتمالی جلوگیری به عمل آید.
پیام رسانی با کدهای رمزگذاری شده باعث شد تا بخشی از بدنه ارتش و نیروهای نظامی که قصد کودتا داشتند شناسایی شوند. با این حال، در ساعت ۲۱ تحرکات نظامی در بخشهای مختلف آغاز شده و گروهی از کودتاگران به خارج از پادگانها برای تسخیر نقاط حساس شهری در استانبول و آنکارا اعزام شدند.
تسخیر ستاد ارتش
از همان آغاز، یکی از مکانهایی که کودتاگران به تسخیر آن پرداختند ستاد مشترک ارتش در آنکارا بود. آنها توانستند رئیس این ستاد را در ساعت ۲۲ دستگیر کرده و با خود ببرند و اینگونه برای مدت کوتاهی در روند عملکرد ارتش اختلال ایجاد شد.
استانبول در اختیار کودتاگران
در استانبول اما اتفاقهای دیگری در شرف وقوع بود. ساعت ۲۲:۰۵ کودتاگران یک باند پلهای بسفر و سلطان محمد را مسدود کردند. این اتفاق با تعجب مردم همراه بود. ویدئوهای بسیاری از لحظه رویارویی مردم با این نظامیان وجود دارد که در آنها عدهای با تعجب از ارتشیان درباره مانور بودن این اقدام میپرسند. اما سربازان در جواب میگویند «نیروهای مسلح حکومت را در دست گرفتهاند. به خانههای خود برگردید، این شوخی نیست!.»
در همان ساعات، شهرداری استانبول و بعدتر فرمانداری این شهر توسط نیروهای کودتاگر اشغال شدند. ساعت ۲۳ فرودگاه «آتاتورک» استانبول به تسخیر کودتاگران درآمد و اینگونه آنها ترافیک هوایی شهر را در دست گرفتند.
از ساعت ۲۳ اما نیروها و مقامات دولتی تلاش جدی خود را برای خنثی کردن اقدامات کودتاگران آغاز کردند. از ساعت ابتدایی بامداد این تلاش دولتی با همکاری های مردمی حمایت شد.
ورود دولت و مردم به ماجرا
در پاگیری حرکت ضد کودتا، سخنرانی نخست وزیر و رئیس جمهور در تلویزیون بسیار موثر بود. ابتدا بین علی یلدیریم در یک گفتگوی تلفنی با شبکه تلویزیونی NTV عنوان کرد که «دولت بر سر کار است و همه امور لازم را انجام خواهیم داد… کسانی که سلاح و تانک مردم را در دست گرفته و برای نیات خود دست به عمل زدهاند را به سزای اعمالشان خواهیم رساند». یک ساعت پس از این سخنها بود که رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه از محل اقامت خود در منطقه مارماریس با شبکه CNN ترکیه مصاحبه کرد و از مردم خواست تا به میدانها بیایند.
چند دقیقه قبل از این گفتههای رئیس جمهور، ساختمان تلویزیون دولتی ترکیه TRT توسط کودتاگران اشغال شد و بیانیهای از سوی آنها خوانده شد، که در آن از مردم میخواستند در خانه هایشان بمانند. همین تعارض در دعوت کودتاگران و رئیس جمهور کافی بود تا بخشی از مردم برای مقابله با کودتاگران به خیابانها بیایند.
همزمان مساجد در تمام ترکیه مناجاتهایی پخش کرده و از مردم خواستند تا با تجمع در خیابانها جلوی کودتاگران بایستند. این دعوتها و حضور مردم در خیابانها بود که در نهایت برنامه کودتاگران را نقش بر آب کرد.
جمعیت بسیاری به پل بسفر و فرودگاه آتاتورک سرازیر شدند. بین مردم و کودتاگران در نواحی مختلف درگیریهای خونینی روی داد. از سوی دیگر نیروهای پلیس و بخش دیگر ارتش نیز برای مقابله با کودتاگران دست به عمل زدند و اماکنی که کودتاگران اشغال کرده بودند را به سرعت از دست آنها خارج کردند.
ساعت ۲ و ۱۰ دقیقه بامداد فرودگاه آتاتورک پس گرفته شد و حدود یک ساعت پس از آن رئیس جمهور اردوغان به این فرودگاه وارد شد. وی در همانجا عنوان کرد که «این اقدام خیانت به وطن است و عاملین آن به اشد مجازات خواهند رسید.»
همزمان با ورود اردوغان در ساعت ۳ بامداد ساختمان TRT به دست نیروهای مردمی-دولتی افتاد و از آن لحظه جریان عادی برنامهها پی گرفته شد. در همین زمان شهرداری استانبول نیز شاهد درگیریهای خونینی بود که در نهایت با شکست کودتاگران خاتمه یافت.
در حالی که کودتاگران در استانبول در تمام مناطق -به جز پل بسفر که درگیریها در آن تا ساعت ۶ صبح ادامه داشت- مواضع خود را از دست داده بودند، آنکارا اما تا ساعت ۷ درگیر بمباران و تیراندازی بود.
اردوغان که در فرودگاه آتاتورک مانده بود، ساعت ۶ و ۳۰ دقیقه بامداد، در میان مردمی که آنجا بودند گفت: «تا زمانی که وضعیت عادی نشده است همینجا خواهیم ماند». این گفتهها که با پخش زنده پوشش داده شده بود و همچنین خبر پیروزیهای مکرر، باعث شد تا مردم بسیاری به خیابانها بیایند و همین حضور مردمی در امکان عمومی قدرت عمل کودتاگران را از آنها گرفت و جریان کودتا در ساعت ۱۰ صبح و با تسلیم شدن ۷۰۰ نیروی نظامی در ستاد کل ارتش خنثی شد.
حمایت ایران از دولت ترکیه
دولت ایران نیز از ابتدای کودتا، وضعیت این کشور را زیر نظر داشته و با آن بهشدت مخالفت کرد، محمد مظاهری استاد دانشگاه در این رابطه میگوید «حمایت از حکومت مردمی اردوغان موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در قبال این حادثه بود. در همان ساعات اولیه وقوع کودتا در ترکیه، شورای عالی امنیت ملی ایران به ریاست حسن روحانی، جلسهای فوری برای بحث و تبادل نظر در مورد آخرین تحولات ترکیه تشکیل داد. مقامات کشورمان در هنگام وقوع کودتا در کشور همسایه تا صبح بیدار ماندند، تحولات ترکیه را دنبال کردند و وزیر خارجه کشورمان شب کودتا ۵ بار با وزیر امور خارجه ترکیه تلفنی صحبت کرد».
درگیریها بین کودتاگران و نیروهای مردمی-دولتی در «طولانیترین شب ترکیه» حدود ۱۳ ساعت به طول انجامید. اگرچه تبعات این کودتا برای مدتهای طولانی در این کشور ادامه یافته است.
پس از کودتا
در جریان این ۱۳ ساعت و آنچه به عنوان جشن دموکراسی در ترکیه شناخته میشود، ۲۵۱ نفر در ۵۹ استان ترکیه جان خود را از دست دادند. در طی کودتا ۸۶۵۱ سرباز، ۲۴ جنگنده، ۳۷ هلیکوپتر، ۷۴ تانک، ۳ کشتی و ۳۹۹۲ اسلحه سبک از سوی کودتاگران بکار گرفته شد.
پس از کودتا دولت به سرعت در کشور وضعیت فوق العاده اعلام کرده و این وضعیت ۷ بار و تا سال ۲۰۱۸ ادامه یافت.
برای تصفیه نیروهای کودتاگری که زیر نظر سرکرده خود فتح الله گولن فعالیت میکردند، بیش از ۱۴۲ هزار نفر از تشکیلات نظامی، ادارات مختلف دولتی و دانشگاهها اخراج شدند. از این رقم، بیش از ۱۴ هزار نفر از وزارت دفاع ترکیه و حدود ۶ هزار و پانصد نفر از دانشگاهها و موسسات آموزش عالی این کشور اخراج شدند.
بیش از ۸ هزار پلیس، ۷ هزار سرباز و ۱۶۷ فرمانده دستگیر شدند، ۲۴ فرماندار ۷۳ معاون فرماندار و ۱۱۶ بخشدار زندانی شدند و ۷ هزار و ۸۵۲ نظامی از کشور متواری شدند. ۲۸۹ دادگاه برای رسیدگی به پرونده کودتا تشکیل شد که در نتیجه این دادگاهها ۱۲۱۷ نفر پس از محاکمه به حبس ابد محکوم شدند. در همین راستا ۷۹۶ شرکت که همکاری آنها با عوامل گروه تروریستی فتح الله گولن مسجل شده بود مصادره شدند.
در طول حیات جمهوری ترکیه این کشور شاهد ۲ کودتای نظامی، ۳ تذکاریه (Memorandum) و یک کودتای نافرجام بوده است. ۵ اقدام نظامی صورت گرفته در پیش از سال ۲۰۱۶ و به خصوص کودتای ۱۹۸۰ ضربات جدیای در روان جمعی مردم ترکیه بر جای گذاشته است. تاثیرات مخرب این اقدامها بر فضای زیست جمعی و به ویژه دموکراسی ترکیه باعث شد تا در اقدام به کودتای سال ۲۰۱۶ مردم به صورت گستردهای علیه عوامل آن به خیابانها آمده و از آنچه در حال وقوع است جلوگیری کنند. بسیاری این حضور مردمی در بزنگاهها را عامل قوام دموکراسی در این کشور دانستهاند.
