عطا محامدتبریز (ازجمله) – آیا به راستی از زمان شکوفایی فلسفه در یونان تا پیدایی رنسانس در اروپا، هیچ اندیشه قابل توجهی در جهان پدیدار نشد؟ آیا فلسفه اسلامی تنها به ترجمه متون یونانی اکتفا کرده و هیچ ایده جدیدی پدید نیاورد؟ بیشتر آثار «فواد سزگین» تاریخ نگار ترک، تلاشی است برای پاسخ به این پرسش‌ها.
تحصیلات
فواد سزگین در سال ۱۹۲۴ در شهر بتلیس به دنیا آمد. در دغوبایزید و ارزروم دوران مدرسه را سپری کرد و در ۱۹ سالگی وارد انستیتو شرقیات (شرق شناسی) دانشگاه استانبول شد. در این دوره بود که وی در کنفرانس هلموت ریتتر در این دانشگاه شرکت کرده و با عقاید وی آشنا شد. هلموت ریتتر شرق شناس بزرگ آلمانی بر این باور بود که ریاضی مدرن بر پایه ریاضیاتی که اندیشمندان اسلامی نظیر بیرونی و خوارزمی مطرح کرده‌اند بنا شده است. این گفته‌های ریتتر در آن زمان در تقابل با اندیشه حاکم در دانشگاه‌های ترکیه بود که رو به سوی اندیشمندان غربی داشت. این ایده مسیر اندیشه‌ای فواد سزگین را که برای خواندن ریاضیات وارد دانشگاه استانبول شده بود تغییر داد. به پیشنهاد ریتتر او لیسانس خود را در رشته زبان شناسی فارسی و عربی به پایان رساند.
در سال ۱۹۴۷ وارد دوره دکتری شد و تز خود را با راهنمایی ریتتر در زمینه کتاب «مجازهای قرآن» اثر ابن تیمیه نوشت. سپس، در سال ۱۹۵۳ در دانشگاه استانبول و در رشته تاریخ عمومی ترک شروع به کار کرد.
بر اساس قوانین ترکیه برای ترفیع از استادیاری به دانشیاری نگارش تز الزامی بود و از این رو وی تز دیگری نگاشت. این نوشته در مورد منابعی بود که محمد بخاری برای نوشتن کتاب «صحیح بخاری» به کار برده بود. وی به واسطه این تز نشان داد که منابعی که محمد بخاری در کتابش گرد آورده، تنها به احادیث نقلی باز نمی‌گردد و او در این اثر از منابع نوشتاری متفاوتی که گاه مربوط به قرن هفتم میلادی است، سود جست. در واقع ادعای او آن است که بخاری بیش از آنکه بر منابع نقلی تاکید داشته باشد از منابع نوشتاری استفاده کرده است.
سفر به آلمان و تلاش‌های جدید
در ۲۷ می سال ۱۹۶۰ کودتایی در ترکیه رخ داد و سزگین به واسطه تصمیمات «کمیته اتحاد ملی» به همراه ۱۴۶ استاد دیگر از دانشگاه اخراج شد. سزگین می‌گوید که خبر اخراج خود را در روزنامه خوانده بود. هدف این اولین کودتای ارتش در تاریخ جمهوری ترکیه، برانداختن حزب دموکرات بود. دو برادر فواد در حزب دموکرات فعالیت داشتند و از سوی دیگر خود وی مطالعات اسلامی را پیشه کرده بود؛ رشته‌ای که دولتِ کودتا با آن مخالفت داشت. این دو عامل کافی بود تا نام وی در لیست اخراجی ها قرار گیرد.
این اتفاق بهانه‌ای شد تا او به آلمان رفته و در دانشگاه گوته فعالیت‌های خود را ادامه دهد. سزگین اصرار بسیاری بر حضور در این دانشگاه داشت، چرا که از یک سو شرق شناسان مهمی در این دانشگاه فعالیت کرده و در حال فعالیت بودند و هم در آن زمان تنها دانشگاهی بود که انستیتوی تاریخ علم داشت.
در همین دانشگاه و در سال ۱۹۶۶، وی کتابی در باب جابر بن حیان منتشر کرد و به واسطه همین کتاب پروفسور شد. جابر ابن حیان یکی از اندیشمندانی است که سزگین نه تنها در این اثر بلکه در آثار مختلفش به او اشاره دارد. سزگین بسیار بر این اندیشه حیان که «جهان بی پایان است» تاکید دارد. چرا که این دیدگاهی بود که رانه اصلی برخی از اندیشمندان اسلامی برای شناخت جهان شد.
محقق تاریخ علوم اسلامی پروفسور فواد سزگین با به وجود آوردن موزه «تاریخ اسلام، علم و تکنولوژی» بسیاری را به این حوزه علاقه مند کرده است. این موزه شامل نمونه‌هایی از اختراعات دانشمندان مسلمان در رشته‌های متفاوت علم وتکنولوژی است. مقبره فوات سزگین که مزون به یک اسطرلاب است، در کنار این موزه جا گرفته است.
مناقشه‌ای بر سر تاریخ علم اسلام-عرب
پس از این اثر وی در پی نگارش اثری برآمد که سال‌ها نقشه آن را در سر پرورانده بود. این پروژه‌ای جسورانه بود که هلموت ریتتر او را از نوشتنش منع داشته بود. دانشگاه گوته نیز با این پروژه بسیار مخالفت کرد و حتی اجازه دسترسی منابع کتابخانه‌ای را برای او لغو کرد. اما سزگین دست بردار نبود و اولین مجلد از اثر ۱۷ جلدی خود در باب «تاریخ علم اسلام -عرب» را در سال ۱۹۶۷ منتشر کرد. بعد از انتشار جلد اول و موفقیتی که وی به دست آورده بود، دانشگاه اختیارات وی را به او باز گرداند و فواد این پروژه را برای سال‌ها ادامه داد تا اینکه جلد نهایی آن در سال ۲۰۰۰ منتشر شد.
یکی از بخش‌های مهم این کتاب پژوهشی است که سزگین در نوشته‌های اواخر قرون وسطی اروپا انجام داده است. او دریافت که برخی از متون علمی تولید شده در این دوره، ترجمه‌ای از متون اسلامی بوده که مترجمان این آثار نام نویسنده اصلی آنها را ذکر نکرده‌اند. از جمله، وی به داوینچی اشاره می‌کند که آثار ابن الهیثم را خوانده و از تصاویری که وی کشیده بهره برده، اما نام او را ذکر نکرده است.
انستیتوی علوم اسلامی و عربی
سزگین در پی تلاش‌هایش در راستای علوم اسلامی، در سال ۱۹۷۸ «جایزه ملک فیصل» را از آن خود کرد. اما هم‌زمان نیز به این می‌اندیشید که «با وجود فعالیت‌های جدی شرق‌شناسان، هنوز تاریخ علوم اسلامی در ابتدای راه خود است. چه می‌توان کرد تا گستره این تحقیقات بیشتر شود؟».
به واسطه جایزه فیصل و دیگر حمایت‌های مادی، او توانست این دغدغه خود را به یک نهاد تبدیل کند. در سال ۱۹۸۲ انستیتوی علوم اسلامی و عربی را در دانشگاه گوته تاسیس کرد. سزگین در این انستیتیو به گرد آوری نسخ خطی و تولید و یا بازسازی ابزاری که مسلمان در فعالیت‌های علمی خود از آنها سخن گفته بودند پرداخت. این ماکت‌ها و ابزارهای ساخته شده نیز بعدتر به موزه‌ای در فرانکفورت بدل شد. موزه ای که نزدیک به هزار قطعه را که گاه ساخت هرکدام بیش از دو سال طول کشیده در بر دارد.
سزگین در راستای تحقیقاتی که انجام می داد همواره به دانش زبانی بیشتری محتاج بود. از این رو در طی دوره فعالیت و گاه تنها برای خواندن یک اثر، او ۲۷ زبان از جمله سریانی، عبری، عربی، لاتین و آلمانی را به خوبی فراگرفت و تلاش کرد تا در زبان‌های دیگر به انتشار برخی از نسخ خطی در زمینه تاریخ، جغرافیا، هندسه و… بپردازد. در این راستا انستیتوی وی بیش از ۱۰ هزار از این نسخه‌های نایاب را در قالب کتاب چاپ کرده است.
کشف نقشه‌ای از کره زمین و قاره آمریکا توسط مسلمانان در هزار سال پیش
سزگین با وجود تمام یافته‌هایی که دارد در سال ۲۰۱۷ در یک کنفرانسی که در دانشگاه استانبول ترتیب داده شده بود، عنوان کرد که مهم‌ترین کشفش، یافتن نقشه جهانی است که محمد ادریسی به دستور مامون در سال ۱۱۵۴ کشیده است. این نقشه را که وی در سال ۱۹۸۴ یافته، نشان می‌دهد که مسلمانان علاوه بر آن که جهان را کروی می‌دانستند، قاره آمریکا را نیز کشف کرده بودند.
ریشه‌های عقب‌ماندگی مسلمانان از نگاه سزگین
سزگین در باب عقب ماندگی مسلمانان نیز نکات بسیاری را طرح کرده است. وی که تاریخ علم را «تاریخ مشترک انسانیت» می‌دانست، ادامه دستاوردهای اسلامی در جهان غرب را متجلی شده می‌دید. اما دلیل کاسته شدن فعالیت‌های علمی در کشورهایی با فرهنگ اسلامی از نظر او دو نکته مهم بود؛ اول اینکه شهرهایی که در جهان اسلام به تولید علم می‌پرداختند فاصله بسیاری از هم داشتند و از این رو انجام کار مشترک در این جغرافیا بسیار دشوار بود، و نکته دوم این که رسم اشکال مخصوصا در حوزه مهندسی به خاطر حرام بودن ترسیم شکل مانع از آن می‌شد که اندیشمندان به جزئیات به ترسیم بپردازند و از این رو عینیت یابی اُبژه‌هایی که به آنها اندیشیده شده، عملاً امکان پذیر نبود. در کنار این عوامل، برخی زمینه‌ای حاضر کردند تا حدیث، تفسیر و فقه بر دیگر علوم استیلا یابند و رفته رفته توجه به علوم دیگر نظیر ریاضیات، شیمی و مهندسی از میان رفت. تاکید وی بر این نکته است که دینامیسمی که زمانی در جهان اسلام بود، به مرور رخت بر بست. وی اما تا آخر عمر بر آن بود که باید این دینامیسم را به واسطه تلاش مداوم احیا کرد.
فواد سزگین در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۸ در سن ۹۵ سالگی در استانبول رخت از جهان برکشید. با اعلام دولت ترکیه، سال ۲۰۱۹ به نام پروفسور فواد سزگین نام گرفت.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در حال سخنرانی در مراسم گرامی داشت دکتر فوات سزگین در سال 2019 در مرکز فرهنگی بش‌تپه واقع در آنکارا (23 می 2019). طی بخشنامه‌ای که در روز پنج‌شنبه در روزنامه رسمی منتشر شد، ترکیه سال 2019 را سال فواد سزگین، تاریخدان ترک معاصر و مشهور اعلام کرده است.
