ازجمله – نرگس توران – از نظر تاریخی و جغرافیایی، حضور جوامع شیعه در ترکیه را میتوان عمدتاً در شرق ترکیه مشاهده کرد، جایی که مهاجرتهایی بین ارمنستان، نخجوان (آذربایجان) و ایران صورت گرفته است. با این حال، اولین خیمه محرم در استانبول به آغاز قرن ۱۸ در دوران حکومت امپراتوری عثمانی برپا شد.
ایرانیان، نخستین بانیان عزای محرم
بانی نخستین خیمه امام حسین، جامعه ایرانیان استانبول بود که در آن زمان بین ده تا دوازده هزار نفر تخمین زده میشد. بیشتر آنها تاجران بودند. این مراسم در «بازار بزرگ استانبول» و «منطقه خانِ والده» انجام شد؛ یکی از کاروانسراهای استانبول که در قرن هفدهم ساخته شده.
تا آن زمان در دربار حنفی مذهب عثمانی، برگزاری مناسک مذهبی شیعیان – بهخصوص روز عاشورا- مجاز نبود. اما پس از مذاکرات دیپلماتیک دربار قاجاز با «باب عالی»، این وضعیت تغییر کرد. در ابتدا، تنها اجازه روضه خوانی صادر شد، اما آرام آرام فرمان ملوکانه سینهزنی، کفن پوشی، علم گردانی، دسته روی و حتی قمه زنی هم صادر شد. تکیهها هر سال برپا بود تا پس از تأسیس «جمهوری ترکیه» و تصویب قانون سکولاریزاسیون، مقامات آنکارا از ۱۹۲۸ بساط آن را برچیدند.
خیمههای عزا در سراسر آناتولی گسترده میشود
برپایی مجلس عزای امام حسین نه تنها در میان شیعیان استانبول، بلکه در مناطق شرقی ترکیه ازجمله جوامع آذری هم متداول است. در طول دههها ممنوعیت برگزاری آیینهای محرم در ترکیه، شیعیان منطقه «کارس» در شرق ترکیه، عزاداری خود را مخفیانه انجام میداند. بخشی از مردم در تکایا و مساجد سینه میزدند و بخشی دیگر در اطراف تکیهها کشیک میدادند.
در دهههای ۱۹۷۰ و ۸۹، جمعیت قابل توجهی از شیعیان آذری در کارس و ایغدیر، بهدلایل اقتصادی و اجتماعی به استانبول و دیگر شهرهای بزرگ ترکیه مثل آنکارا، ازمیر و بورسا مهاجرت کردند.
ازسرگیری بزرگداشت روز عاشورا در استانبول، بهلطف تأسیس «مسجد زینبیه» در سال ۱۹۷۸ و در محله هالیکالی در غرب بخش اروپایی صورت گرفت. با گذشت سالها و با افزایش جمعیت شیعیان در بزرگترین شهر ترکیه، رفته رفته برپایی مراسم محرم و بهخصوص دستههای عزاداری ظهر عاشورا علنیتر شد.
آیینهای محرم
در دهه اول محرم، در مساجد شیعیان و فضاهای باز – عموماً در زینبیه – تکیه و حسینیهها برپا میشود. در ۹ روز اول، پس از نماز مغرب مراسم «مجلس» آغاز میشود؛ همان روضهخوانی و سخنرانیهای مذهبی.
ابتدا قرآن تلاوت میشود و پس از آن یک روحانی خطبه را میخواند. سپس «امام» (مداح) نوحهخوانی میکند. معمولاً مداحان را از ایران یا آذربایجان دعوت میکنند.
زینبیه سیاهپوش میشود
از چند روز مانده به روز اول محرم، سراسر محله زینبیه را سیاهپوش میکنند و بیرق عزای شهدای کربلا را به در و دیوار میزنند. پارچههای بزرگ مشکی گاه تا تمام نمای ساختمانها را میپوشاند. کتیبههای عزا که از ایران یا کربلا رسیده روی پارچههای سیاه نصب میشود. پرچمهای «لبیک یا حسین»، «لبیک یا زینب»، «السلام علیک یا ابا عبدالله» و «السلام علیک یا ابوالفضل» بر سردر خانهها زده میشود. تنه درختان را با پارچههای سیاه میپوشانند و سراسر محله در عمل شبیه «بین الحرمین» میشود؛ مسیر میان مرقد امام حسین و ابوالفضل عباس در کربلا.
عاشورای زینبیه
مراسم عاشورا در زینبیه استانبول را میتوان بزرگترین بخش مراسم مذهبی شیعیان ترکیه در این کشور دانست. هر سال سران دولتی و سیاستمداران، روحانیون و دانشگاهیان از سراسر ترکیه و حتی سایر نقاط جهان به اینجا میآیند و در مراسم ظهر عاشورا شرکت میکنند. در سال ۲۰۱۱، «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهوری فعلی و نخست وزیر وقت ترکیه، در عاشورای زینبیه سخنرانی کرد و در سال ۲۰۱۳ نیز «سید ابراهیم رئیسی»، رئیس جمهوری فعلی ایران سخنران مراسم ظهر عاشورا در مرکز فرهنگی هالکالی یحیی کمال بیتالی بود.
تاسوعا
در روز نهم محرم، از عصر تاسوعا مردم در مسجد جامع گرد هم میآیند. پس از سخنرانیها، نوحهخوانی شروع میشود و سینهزنان تا پاسی از شب در صحن مسجد و خیابانهای اطراف آن به عزاداری مشغولند.
خیابانها و کوچههای هالکالی تنها دو سه ساعت خالی از جمعیت میشود و از سحرگاه عاشورا دوباره سیل جمعیت به آن بر میگردند.
مثل تمام شیعیان جهان، تا ظهر عاشورا، عزاداری در خیابانها اوج میگیرد و پس از نماز ظهر، جمعیت در سالن بزرگ «یحیی کمال بیاتلی» گرد هم میآیند. در این سالن است که سخنرانی اصلی انجام میشود و «تئاتر عاشورا» برگزار میگردد. تئاتر عاشورا درواقع همان تعزیه است، اما با موسیقی و جلوههای میدانی و نورپردازی. تئاترهای عاشورایی از دهه ۱۹۸۹ همیشه پای ثابت مراسم زینبیه بوده است پس از تئاتر، مداح روی سن میرود و سینهزنی هماهنگ آغاز میشود.
در ترکیه، سینهزنی عنصر اصلی عزاداری دستجمعی است و جز در برخی روستاهای کوچک در شرق آناتولی، مراسم قمهزنی برگزار نمیشود. سنت بسیار مهم دیگر، «نذر خون» در روز عاشورا است. اهدای خون در چادرهای سیار هلال احمر انجام میشود.
آیینهای نذری نیز مثل ایران و عراق برپاست: صبح با سوپ و چای و نان حلقه ای ترد(simit) و نرم(poğaça) نذری میدهند و ظهر با غذاهای برنجی و گوشت. در زینبیه تقریباً در هر خانهای بساط «احسان» (نذری) – حتی شده یک بشقاب – برپاست. اهل خانه در سردر ساختمان میایستند و عزاداران را به داخل دعوت میکنند.
در شام غریبان، دوباره در مسجد گرد هم میآیند و نوحه خوانی میکنند. هنگام خروج از مسجد، حلوای نذری توزیع میشود. عزای کربلا در زینبیه استانبول، تا روز سیزدهم محرم یکسره برپاست. مراسم دیگری نیز در هفتمین روز شهادت یاران کربلا برگزار میشود؛ تا «اربعین» که دوباره تمام شیعیان عزادار چهلمین روز واقعه عاشورا میشوند.
در روز اربعین، شیعیان در دستههای عزاداری در خیابانها شرکت میکنند. مسیر پایانی هر دسته، میدان زینبیه است. در میدان یک تعزیه کوتاه برگزار میشود و در پایان، بهترین عکسهای عاشورایی که در یک مسابقه شرکت کردهاند معرفی میشود.
در سال ۲۰۲۰ ، آیینهای جمعی عاشورا در چارچوب رعایت فاصلهگذاری اجتماعی به دلیل پاندمی کووید -۱۹ برگزار شد و به مردم گفته شد که در میادین تجمع نخواهند کرد، فقط برنامه های تلویزیونی پخش می شد. اما مردم که به این وضعیت عادت نداشتند ، با این وجود در خیابانها و مساجد جمع شده و مراسم بزرگداشت را برگزار کردند. این بعد از سالها اولین بار بود که تئاتر عاشورا اجرا نشده بود.
عاشورا در باورهای علوی؛
علویان به منظور گرامیداشت و درک رنج دوازده امام ، به ویژه مصائب امام حسین در کربلا ، محرم ماتمی را برگزار می کنند. هدف از عزاداری محرم ، جذب ارزش های بشریت و آموزه های علوی است که برای جلوگیری از تکرار چنین رنج هایی ضروری است.
علویان در هنگام عزاداری ، چاقوها و ابزار برش را لمس نمی کنند ، قربانی نمی کنند و گوشت نمی خورند. هیچ موجود زندهای در عزاداری شکنجه یا قربانی نمیشود. اصل اساسی روزه عزاداری این است که دل کسی را نشکنید ، با زبان خود به کسی صدمه نزنید ، در مورد کسی شایعه نکنید. کسانی که در سلامت کامل هستند روزه میگیرند. هدف عزاداری شکنجه خود نیست ، بلکه یادآوری و فراموش نکردن است تا دوباره شر و قتل عام تکرار نشود. خدا را برای نجات امام زین العابدین به دلیل بیماری در کشتار کربلا و ادامه نسب علی سپاسگزاری میشود. به همین دلیل عزاداری محرم با سنت عاشورا به پایان می رسد. پس از ۱۲ روز روزه داری ، روز عاشورا برگزار می شود.
عاشورا در امپراتوری عثمانی
دو نوع عاشورا ، یعنی صفر و محرم ، در چهارصد خانقاه که در دوره امپراتوری در استانبول تأسیس شده بود ، طبخ می شد. “عاشورای محرم” به مناسبت سالروز واقعه کربلا و “عاشورای صفر” به منظور نجات یافتن امام زین العابدین از قتل عام و برای جشن ادامه عترت پیامبر (ص) پخته شد. یکی نشان دهنده اندوه و عزاداری و دیگری نشان دهنده شور و شادی بود.
عاشورا در میان اهل سنت ترکیه امروز
مسلمانان اهل سنت نیز روز عاشورا ا گرامی میدارند، هم به دلیل عزای کربلا، اما بیشتر به دلیل اتفاقات شاد کننده آن روز مثل:
پذیرفتهشدن توبه آدم
نجات یافتن حضرت یونس از شکم ماهی
تولد حضرت موسی وحضرت عیسی
دادن اموال به حضرت سلیمان
قبول شدن توبه داوود
عبور حضرت موسی از دریای سرخ
شفا یافتن حضرت ایوب از بیماری
و نجات یافتن کشتی حضرت نوح از طوفان
عاشوره
عاشوره، نذری مقدس در میان مسلمانان شیعه و سنی ترکیه است که در روز عاشورا طبخ میشود.
طبق افسانهها، در روزی که کشتی حضرت نوح(ع) از طوفان عذاب الهی به سلامت به ساحل رسید، نوح پیامبر دانههای مختلف باقیمانده در کشتی را جمع کرده و با آن غذایی پخت. این غذا اساس نذری شد که در روز عاشورا توزیع میشود.
